Si Fanon: ang tulo ka ang-ang sa kahimatngon

Bisag Unsa

Si Fanon: Ang tulo ka ang-ang sa kahimatngon

Ni Macario D. Tiu

Si Franz Fanon (Fa-NONG, 1925-1961) uska mestiso Pranses-itom nga taga Martinique, uska isla sa Carribean nga sakop sa Pransya. Sa Ikaduhang Gubat sa Kalibotan, miboluntaryo siya pagka sundalo, nakakitag aksyon batok sa mga German, ug nakadawat sa medal nga Croix de Guerre sa pagka bayani sa kombate. Human sa gubat, nagtuon siya pagka doktor ug nagpakaespesyalista sa psychiatry. Niadtong 1953, naasayn siya sa Algeria nga uska kolonya sa Pransya sa Aprika, apan miresayn siya sa 1956 ug mitapon sa kawsa sa mga rebolusyonaryong Algerian nga nakigbisog alang sa ilang kaugalingnan batok sa Pransya. Sukad niadto gidangop na niya ang kawsa sa nasyonalismo sa mga Aprikano. Daghang nasulat si Fanon; natingob kini sa upat ka libro.

Matod pang Fanon sa iyang librong The wretched of the earth (1961), ang tawong nakolonays, ilabi na ang intelektwal ug alagad sa sining, moagi og tulo ka ang-ang sa kahimatngon. Ang unang ang-ang sa kahimatngon mao ang pagpangopya sa kolonayser, ang puti nga agalong kolonyal. Kining pagpangopya iya nang nadetalye sa Black skin, white mask nga napatik niadtong 1952. Niya pa, ang mga itom adunay negatibo ug ubos nga pagtan-aw sa kolor sa ilang panit nga resulta sa paghari sa mga puti sa katilingbang kolonyal. Tungod sa ubos nilang kahimtang, ang mga itom napugos pagkopya sa mga puti pinaagi sa pagsuot og white mask kun puting maskara. Gikopya nila ang puti nga agalong kolonyal, dili lamang sa pamisti, gawi, ug lenggwahe, kondili hasta usab sa ilang dagway ug panit. Sa maong paagi, nagtuo sila nga motaas ang ilang pagka tawo kay mapareho na sila sa ilang puti nga agalon.

Kining pagkopya sa puti nga agalon nasinati usab sa ubang mga nakolonays, dili lamang sa mga itom. Kitang mga tabonong Pinoy na mismo ang mga ehemplo: hilig kaayo ta mangopya sa atong puti nga mga agalon – kaniadto sa mga Katsila, ug karon sa mga Amerikano. Kon nabasa ni Fanon ang Noli me tangere ug El filibusterismo, mahimuot gyod siya kang Donya Victorina nga maoy perpektong ehemplo sa pagpangopya sa agalong kolonyal nga Katsila. Aron siya moputi giaplayan ni Donya Victorina og baga nga polbos humay ang iyang nawong, gipablonde ug giparinglet ang iyang buhok, ug bisag magbilikis ang iyang gramar ug dila, hala, magkinatsila gyod siyag taman sa tanan niyang kaestorya, indio man o Katsila.

Sa ato pa, gisalindot niya ang iyang pagka siya, ang iyang pagka netibong Pinay, pinaagi sa pagsuot og white mask aron bation siyag taas nga panlantaw sa iyang kaugalingon. Mao kanay ngil-ad nga epekto sa kolonyalismo. Human ta nasakop pinaagi sa gera, gihugasan ang atong utok aron tamayon ang atong kaugalingong pagka tawo, ang atong kultura ug tradisyon, ug ang atong lenggwahe. Atong gisimba ang atong mga agalong kolonyal. Perte natong pangopya kanila. Mas daghang nakopya mas maayo. Kay kon dili ka kakopya, alaot ka gyod, kay wala kay kapaingnan sa kolonyal nga katilingban diin ang nagbuot-buot mao ang mga Katsila.

Apan bisag unsaon nimog awat sa mga agalong puti, dili man gyod ka nila dawaton. Bisag unsaon nimog paputi sa imong maskara, bisag magsuot ka pag amerikana, dili man gyod ikalilong nga lagom ka ug bisayag nawong. Intawon, ang mga Pinoy sa panahon sa Katsila, bisag naedukar na sa Uropa ug nahimo nang mga propesyonal, third o fourth class lang gihapon. Reklamo pa ni Rizal, unsa pa may kinahanglan ninyo? Nakristyanays ug nahispanays na man mi? Nganong wala man mi representasyon sa cortes kun balay balaoranan sa Espanya? Luoy. Kinis Rizal brayt kaayo. Doktor, rayter, sayantis, ubpa. Apan bisan sa iyang mga nahimo, dili gyod siya madawat sa mga Katsila nga katupong nila. Natural, kay dili man gyod dawaton ang mga kolonisado sa mga kolonayser. Gisakop ka god. Ulipon. Awat-awat ka lang.

Ug busa, matod pang Fanon, motikang sa ikaduhang ang-ang sa kahimatngon ang uska kolonisadong intelektwal. Mangutana siya: Kinsa o unsa ba ko? Asa siya nahisakop? Unsang klase siya nga pagka tawo? Dinhing ang-anga, pangitaon sa netibo ang iyang mga gamot (sa Ingles pa, roots), ang sinugdanan sa iyang pagka siya. Gihimo pod baya ni ni Rizal. Perteng utingkay ni Rizal sa karaang mga dokumento sa mga Katsila mahitungod sa Pilipinas aron mangitag pruyba nga kita isip katawhan adunay sibilisasyon sa wala pa moabot ang mga Katsila. Iyang gi-anoteyt ang Sucesos de las Islas Filipinas ni Antonio de Morga (napatik 1609) aron ihaylayt ang mga kahimoan sa atong mga katigulangan. Nangolekta sab siyag mga leyenda ug mitos nato, sama sa gihimo nila ni Isabelo de los Reyes ug ubang makinasudnong Pinoy.

Kining pagkutkot sa gamot ug kagahapon nauso sa mga kalihokang nasyonalista sa tibuok kalibotan. Nagtumong kini sa pagtibuok og larawan kon kinsa siya usa siya giputlag ulo ug gihimong pahoy sa mga kolonayser. Sa maong paagi, makita niya ang iyang lunsayng pagka siya ug matugkad ang lintunganay sa iyang pagka tawo. Dayon, iyagyag niya ang mga kahimoan ug kalamposan sa iyang katigulangan, ug makabati siyag garbo sa iyang kaugalingon isip usa ka katawhang adunay dignidad. Magbaton siyag pagsalig sa iyang kaugalingon ug motuo sa iyang kaugalingong katakos.

Ang ikatulong ang-ang sa kahimatngon mao ang pagbarog ug pagpamatuod sa iyang kaugalingong pagka tawo. Sa pulong pa ni Fanon, mohukom siya nga siya na ang magmugna sa iyang kaugalingong kasaysayan ug hasmagan ang mga lugar ug pwesto nga gihikaw kaniya sa mga kolonayser. Sa laktod, sakmiton niya ang gahom. Mao ni ang fighting stage, diin ang intelektwal ug rayter makighiusa sa katawhan, mokat-on gikan kanila, ug tudloan sila sa pagsagop sa pakigbisog aron maangkon ang kagawasan nga mahimong tawo.

Tingali kini sa Fanon nakasinatig diskriminasyon isip uska mulato kun mestiso itom ug miagi sa tulo ka ang-ang sa kahimatngon. Bisag nadoktor na siya sa psychiatry dili gihapon siya madawat sa mga puti. Nakita usab niya nga dili siya nag-inusara sa iyang kasinatian kay mao kini ang reyalidad sa milyon-milyong kolonisado sa tibuok kalibotan, ilabi na sa Aprika. Ug sama sa iyang obserbasyon, kini sila miagi og tulo ka ang-ang sa kahimatngon padulong sa pakigbisog aron makab-ot ang kaugalingnan ug kalingkawasan.

Kon gamiton nato ang gambalay sa kahimatngon ni Fanon, unsa may ikasulti nato kang Rizal? Sa akong analisis, si Rizal miabot sa ikatulong ang-ang, apan dili hingpit. Gawas nga aktibo sa kalihokang propaganda, gi-organisa ni Rizal ang La Liga Filipina. Nindot ug progresibo baya ang tumong sa Liga; naa gyoy pagtagad sa kaayohan sa mga netibong Pinoy. Pero kon basehan ang iyang aktwal nga lihok, nagpaling-paling si Rizal sa iyang direksyon. Nagtinikling siya sa tulo ka ang-ang. Saway pa sa uska kritiko, “Aa, upat ka tuig siya sa Dapitan, wala gyod siya moikyas? Wala man siya hikti. Puyde man niya langoyon ang Bohol!” (Puyde ba god?)

Hangtod sa kataposan, ang hangyo ni Rizal mao lang gihapon ang representasyon sa Pilipinas didtos cortes sa Espanya. Nagboluntaryo pa gyod siya sa Cuba dihang miulbo ang rebolusyon didto. Kumbaga, gipakita niya ang iyang loyalti sa Espanya. Bisan pa, wala gihapon malipay ang mga Katsila ug ila gyong gipusil si Rizal. Siyaro no? Wala masabti ni Rizal ang malinglahon, malupigon, ug balasubas nga kinaiya sa kolonyalismo? Aw, hero gihapon siya alang nako. Hero ang si bisan kinsang nakigbisog sa bisan unsang paagi batok sa mga langyawng mananakop, labi na kadtong aktwal nga mihasmag sa mga kuta sa mga Katsila. Pagka mahimayaong yugto ni sa atong kasaysayan! Imadyin, gideklarar sa atong katigulangan nga sila mga Pilipinong adunay dungog ug gawasnon, dili mga ulipon sa Katsila!

Unsa kaha ang dagway sa mga Pilipino ug Pilipinas kon nahingpit ang atong kaugalingnan niadtong 1898? Kon kitang mga Pinoy ang nagbuot-buot sa atong kapalaran, ang naghupot sa atong kasaysayan, ug nagpanday sa atong kaugmaon nga walay nanghilabot nga mga langyaw? Aw, lisod na mag-espekyuleyt kay nasayod man ta unsay ikaduhang anib sa atong pakigbisog. Gidabo-dabohan na pod tag laing langyaw. Gipilde na sab ta sa gera ug gihugasan na sab ang atong utok. Wala kuno tay alamag, dili kahibalong modumala sa atong kaugalingon, wala kasabot unsay demokrasya. Balik tas sero. Gihungitan na sab tag laing kultura. Hala, perte na pod natong awat sa mga Amerkano. Ang atong modelo dili na mga Katsila, mga Kano na. Bisag gawasnon na kuno ta, kusog lang gihapon ang impluwensya sa mga Kano sa tanang natad sa atong nasodnong kinabuhi, ilabi na sa kultura.

Ang pangutana: unsa man ang ang-ang sa kahimatngon sa mga intelektwal nato karon subay sa gambalay ni Fanon? Kon lenggwahe ang hisgotan, moingon kong 96 porsento sa mga intelektwal naa sa unang ang-ang. Perte natong awat sa Ingles, nga giduso sa atong sistema sa edukasyon hangtod karon. Kon dili ka kahibalo moiningles, bugo ka. Kadaghan nilag rason aron ipabiling dominante ang Ingles. Kesyo international language, kesyo gusto sila nga basahon ang ilang obra sa Ingles sa ubang tawo, kesyo kesyo. Niay rason sa nagdepensa sa pagpabilin sa dilang Portuges sa Mozambique, usa ka kanhing kolonya sa Portugal: “Ang dilang Portuges mohatag namog bentana sa kalibotan.” Hah?! Intawon, gamay kaayo na nga bentana. Kon si Fanon pay mosumada sa ilang argumento, usa ra ang tinuod nga rason nganong dominante gihapon ang kolonyal nga lenggwahe: Ubos ang pagtan-aw sa mga tawo sa ilang kaugalingon. Ubos ang ilang pagtan-aw sa ilang kaugalingong dila.

Sa Pilipinas, lagom tag panit, apan puti ang atong dila.

Makuti ang isyu sa pinulongan tungod kay kalanggikit kini sa atong haybrid nga kultura. Unsaon nga gitingal kini kanato sa tibuok panahon sa kamandoang Amerkano ug lisod purgahon kay mituhop na sa atong pangutok. Gawas pa, padayon gihapon ang ilang impluwensya. Tibuok sistema sa kolonyal nga edukasyon ang imong kontra ug ang bagang duot sa mga intelektwal nga malipayong naglunang sa unang ang-ang sa kahimatngon. Gusto pa gyod nilang mas moputi ang atong dila. Unsaon na pagbangbang? Ambot kanus-a ta makatikang sa ikaduha ug ikatulong ang-ang aron lumpagon ang dominasyon sa langyawng dila ug palagpoton kini sa mga sagradong lugar diin kini naghari-hari – eskuylahan, gobyerno, pamalaod, hustisya, midya, ug komersyo! Kinahanglan natong ilogon og balik kining mga institusyon ug barogan ang atong pagka Pilipino. Kinahanglang mopatigbabaw ang ATONG kaugalingong dila sa tanang suok sa atong kaugalingong teritoryo ug katilingban. Kinahanglang tibuokon nato ang atong lawas, utok, ug kalag. Yutang tabonon, dilang tabonon. Bisayag panit, bisayag nawong, bisayag dila.

Reaksyon sa “You’re bad.” Gikan kang Raffy C.: “Hoy, Macario, dalum imong Bisaya. Wala akong maintidihan, maliban dun sa Amerikana na sinabihan kang bad dahil sige ka criticize sa Pilipinas. Buti nga sa iyo, LOL.” – Hoy, Rafael, asa na nimo napunit ang dalum? - Mac.

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)