bisag unsa: You're bad

Bisag Unsa

“You’re Bad”

Ni Macario D. Tiu

Kapila na ko makaadto sa Thailand ug dili malikayan nga akong makomparar ang ilang kahimtang sa atong kahimtang. Sa una nakong pag-adto didto kapin napulo ka tuig na ang milabay, ang dolyar balor og 44 ka piso, samtang nagbalor kinig 43 ka baht (ang kwarta sa Thailand). Sa ato pa, halos sila parehas, same same, sa Ingles pa. Karong ulahing semana sa Nobyembre 2010, ang dolyar balor og 42 ka piso, samtang nagbalor kinig 30 ka baht. Buot ipasabot, mas milambo ang ekonomiya sa Thailand kaysa ekonomiya sa Pilipinas niining milabay nga dekada.

Dili lamang sa balor sa salapi makita ang pag-uswag sa Thailand. Niadto pa lang, nakabilib na ko sa kamaayo sa ilang mga dalan. Dihang miadto ko sa border sa Mae Hong Son diin nahimutang ang mga refugee camp sa mga minoryang Burmese, nahingangha ko tungod kay una, ang tibuok haywey sementado, ug ikaduha, wala mi naagiang bisag usa man lang ka buslot sa kapin 50 ka kilometrong dalan! Aw, lahi na ang estorya sa pagsulod sa refugee camp sa kalasangan sa border sa Burma.

Karong bag-o, nakasuroy ko sa Dok Bua Tong diin ang habog nga mga bukid napuno sa mga sunflower. Samtang nagabiyahe gikan sa Mae Hong Son padulong didto (90 ka kilometro), nako pa sa akong kaugalingon: “Siyaro, wala gyoy libaong?” Wala gyod. Ang depekto nga akong nakita mao lang ang duha o tulo ka mabaw nga bangag nga morag plato lang kadako ug kalawom. Makita ang mga tapak sa dalan, indikasyon nga ila dayong ayohon ang guba. Mao usab kana ang kondisyon sa sementadong haywey gikan sa Chiang Mai ug Mae Hong Son nga 274 ka kilometrong liko-likong dalan sa kabukiran (1,864 ka kurbada, sumala sa ilang adbertisment.)

Usa sab sa makabilib nga kalamposan sa Thailand mao ang ilang turismo. Pagka daghang puti sa mga syudad ug bisan sa gagmay nga mga lungsod. Sa una nakong adto sa Mae Hong Son (populasyon sa sentro, 15,000), natingala ko sa kadaghang puti sa mga kan-anan, tindahan, ug kadalanan. Mas daghan pa tingali sa mga mulupyo!

Klaro ang preparasyon ug promosyon sa mga Thai sa ilang turismo. Ila gyong gidebelop ang ilang mga tourist spot. Mga busay, kuyba, kalasangan, tribal village, templo, ruins (Ayuthaya ug Sukhothai), elephant ride, canopy walking, trekking, biking, beach resort, night life, bazaar, night market, camping, massage parlor, ug uban pang serbisyo. Naghitak ang mga tour operator sa matag lungsod nga modalit og klase-klaseng tour package. Naa say mga drayber nga mo-offer sa ilang kaugalingong tour package gamit ang ilang kaugalingong sakyanan. Kon makatayming kag mga festival, mas nindot ang imong pagbisita sa Thailand.

Matingala ka sa kadaghang mga turista, lokal man o langyaw, nga imong makita sa bisan layo ug gamay kaayong tourist spot. Magpusot-pusot ang pag-abot sa mga tourist van.

Malamposon ang turismo sa Thailand tungod kay ilang gitukod ang tukmang impraestruktura sama sa mga dalan ug mga kapuy-an sa mga langyaw sama sa hotel, hostel, ug ang guesthouse. Naa pa silay sistema nga gitawag og homestay diin ang mga langyaw makapuyo sa mga balay sa mga yanong residente. Sa mga haywey makita nimo ang mga karatulang nagaanunsyo sa mga puydeng adtoanan (lakip ang dagkong letrang “TOILETS”.) Pag-abot nimo sa imong padulngan, makita nimo nga ang tibuok komunidad apil sa makabenepisyo sa turismo tungod sa ilang mga tindahan, kan-anan, ug katulganan.

Na, morag tanang Thai apil sa turismo. Ang drayber sa usa ka NGO nga among ka-link didto nakapalit og Hilux (brand new SUV, take note) nga i-sideline niyag drayb og mga turista kon off siya sa opisina, matod pang Rolly Versoza, usa ka Pinoy nga nagatrabaho didto.

“Hah?” nanglugwa ang mga mata namo ni Jess Manuta, ang nakauban nako sa Thailand karong bag-o. “Ka-afford siyag Hilux?”

Sagbat ni Mitos Urgel, ang Pinay director sa WEAVE, usa ka international NGO nga nagatabang sa mga bakwit gikan sa Burma: “Kita ka anang mamaligyaay og roti (usa ka klaseng lumpia) sa daplin sa kalsada? Naa nay kotse.”

Haay, wala-wala na gyod tas Thailand. Mao nay unod sa among mga estorya nila ni Jess, Mitos, ug Rolly samtang manihapon mi sa open-air kan-anan sa plaza sa Mae Hong Son. Pilay propesyonal sa Pilipinas ang ka-afford og Hilux?

“Nahalata mo ba?” ni Rolly nga usa ka Tagalog. “Wala kang makitang langaw? Isa o dalawa lang.” Tinuod gyod. Wala sab koy makitang kalat nga basura sa dalan.

Na, wala gyod koy ikalibak sa Thailand. Aw, duha ra. Una, kamoton nilag punit ang imong sud-an nga isda, o hiwa nga lutong karne!? Kon mopanit silag prutas, walay gwantes!? Ikaduha, walay lami ang ilang saging, morag hybrid nga tundan ug kardaba, ug ang lasa, aplod nga ambot. Hinog man unta. Wala-wala gyod sila sa bisan unsang saging sa Pinas.

In fairness, daghang gwapa ug gwapo nga Thai. Wala pa ko kaadtog Vietnam, busa dili ko kareak sa komento ni kinsato nga miingong walay pogi sa Vietnam. Pero sa tinuod lang, walay pabor-pabor, pagka daghang gwapa ug gwapo sa Pilipinas. Ang Pilipinas na tingali ang adunay kinadaghanan nga klase-klaseng gwapa ug gwapo sa tibuok kalibotan, puyra buyag. Hawod sab ta mag-iningles. Lupig ang mga Thai. Kon kontesay sa Ingles, aw, piyongan lang nato sila. Piyongan lang nato ang tanang mga Asyano.

Pero, hangtod lang lagi ta sa kahawod mag-iningles. Ug mohirit na sab ko sa akong paboritong tema. Walay koneksyon ang kahawod sa Iningles sa kalamboan sa uska nasod. Josko, Day, di ba na obvious? Kapin usa ka gatos ka tuig na ta nga kinahawrang mag-iningles sa Asya, unya kita ba ang labing malamboon? Nganong dili man kasabot ang atong mga lider sa edukasyon ug sa gobyerno nga bisag unsaon nimog paslak sa Ingles sa atong utok, dili ug dili kita molambo kon dili kita moindustriyalays?! Ang atong mga silingang nasod miasenso bisag bugo sa Ingles tungod kay lunod-patay nilang gipatuman ang programa sa industriyalisasyon. Ang industriyalisasyon walay koneksyon sa imong kahawod mo-iningles. Ang imong kabrayt dili masukod sa imong kahawod mo-iningles. Intawon sab, uy. Ang atong Ingles kapin usa ka sako, apan mas brayt ba ta kaysa mga Hapon nga napulo lang ka pulong sa Ingles ang nahibaw-an? Porbida! Brayt sila sa siyensya, teknolohiya, matematika – sa ilang kaugalingong dilang Niponggo! Mao nang kulba ang kalamboan sa Japan.

Busa sa daghang natad sa paningkamot, gilampaso ta sa atong mga silingang nasod gikan sa impraestruktura, turismo, ug industriya. Gawas nga nalulong ta sa Ingles, pagka korap na lang sa atong gobyerno. Ang tanang proyekto kikbakan. Dili lang kay putol-putol ang mga sementadong kalsada, gikabahong pa gyod. Guba o wala mahuman ang mga bilding, eskuylahan, tulay, oditoriyum, ubpa. Wala sab tay hiniusang nasodnong bisyon sa kalamboan. Walay plano sa industriyalisasyon nga maoy dalan padulong sa kauswagan sama sa giagian sa atong mga silingang nasod. Matag lider kanya-kanyag pasikat ug pakitag gahom. Kon kinsay naay lakas, mopalabaw gyod. Asa ka kakitag erport diin lahi ang landinganan sa gipaboran nga eroplano kaysa ubang eroplano? Kadtong nakaadtog Hong Kong, Singapore, ug Bangkok, makapanakla sa kaibog ug kalagot. Siyarog dili maulaw ang atong mga lider nga hilabihan na kaayo ta kaiwit nga makita dayon nato paglanding pa lang sa erport sa ubang nasod?

Kaniadto, kita man unta toy gihangad sa atong mga silingan. Apan karon, pagka ulaw. Although, dugang ni Mitos, taas-taas pa kuno ang pagtan-aw sa mga Thai natong mga Pinoy. Hangtod pod kaha kanus-a? Lagmit baya apsan na pod ta sa Vietnam nga dili pa lang dugay nangapulpog ang mga syudad sa walay puas nga pagpamomba sa Amerika.

Didtos guesthouse sa Chiang Mai, nakadungan namog pamahaw ni Jess ang duha ka edarang puti nga babaye. Mga Amerikana diay. Chika-chika. Nagbisikleta lang kuno sila padulong sa Ayuthaya ug pauli sa Bangkok, nga nagdistansyag 66 ka kilometro. Uy, bilib ko. Mas tigulang nako, apan kaya gihapon ang long-distance biking. Ug nakapangutana ko: “And how old are you, if you don’t mind?”

“You’re just babies,” tubag sa usa kanila. “Come on, Thalia, tell them.”

“I’m eighty-four,” sulti ni Thalia.

Nanglugwa na sab ang mga mata namo ni Jess. Eighty-four? Imadyin. Si Jess wala pay singkwenta ug ako saysenta-idos, apan mora na mig mga walking botika tungod sa kadaghang balon nga tambal sa hayblad, uric acid, ug unsa pa. Asa kuno mi gikan. Sa Pilipinas, tubag namo. Wala pa kuno sila kaadtog Pilipinas.

“A very beautiful country,” namo pa. “You should visit it sometime.”

Kay sa tinuod lang, dili pod ta malupig sa atong mga tourist attraction, gikan sa baybayon ngadto sa kabukiran, mga busay, kuyba, sapa, lasang, karaang simbahan, chocolate hill, underground river, ug mga tribu. Ang atong mga festival dili sab puyde esnabon. Asa ka kakitag selebrasyon sa tibuok tuig nga magbuhagay ang mga kolor, makabungog ang mga tambol, ug manayaw hasta mga anghel? Onli in the Pilipins. Na, kon kakita lang silas Kadayawan sa Dabaw, labi na silang maka-Wow!

Mao na ni karon. Nindot lagi ang Pilipinas, ugaling lang kay daghang apan. Namo pa kang Thalia, ayaw lang adto sa mga delikadong parte sa Pilipinas, ilabi na sa western Mindanaw. Kidnapon ka unya. Ug andama ang imong kaugalingon sa mga inconvenience, sama sa mga guba-gubang dalan ug kakulang sa mga pasilidades sa mga tourist spot. Lisod ka kakitag mga kasilyas. Kon naa man, hugaw. Wala mi bicycle lane. Ambot unsa pa tong nalitanya namo kang Thalia, apan dako ang akong kahikugang dihang pasiaw siyang miingon namo ni Jess: “You’re bad. You’re bad.”

Mora mig natauhan ni Jess. Nasobrahan tingali ang negatibong komento namo mahitungod sa atong nasod, ilabi na sa atong panggobyerno. Wala tingali magdahom si Thalia nga kaming mga Pinoy na mismo ang mosaway sa Pilipinas. Korek, dason sa akong mga amigo diris Davao. Nganong ikritisays nimo ang Pilipinas atubangan sa mga langyaw. Asa ang imong nasyonalismo? Nakahinumdom na hinuon ko kang kinsatosiya sa uska egroup. Pinoy to siya nga nagpuyo abrod. Perte nyang kasaba nako dihang mikomento ko nga mas episyente ang mga erport staff sa Singapore kaysa mga erport staff sa Pilipinas base sa akong usa lang ka kasinatian.

“How dare you generalize and put down the Filipino,” niya pa. “People are the same everywhere. Some are efficient, some not. Some are good, some not. This is true whether you are Filipino or not.”

Or something to that effect. Ang punto niya, dili puyde i-typecast ang uska nasod o rasa. Dili puydeng isulti nga ang mga erport staff nga Pinoy dili-episyente. Maglagot siyag naay mosulting ang mga Pilipino tamad. (Hasta ako!) Hmm, sakto baya siya, no? Ang mga tawo pareho lang bisan asa. Apan isip uska organisasyon o nasod, puyde baya nato sila makomparar ug mahukman. Pananglit, sa mga timailhan sa kalamboan sa turismo. Mas malamboon gyod ang turismo sa Thailand kaysa Pilipinas. Mas maayo silag dalan ug pasilidades kaysa Pilipinas. Mas episyente ang erport sa Thailand kaysa Pilipinas. Mas korap ang atong gobyerno kaysa sa gobyerno sa Thailand. Bahalag masuko ka nako, kinsakagani, pero mao nay akong opinyon.

Yes, Thalia, we’re bad. Pero, sa akong tan-aw, sigehon gyod namog saway ang gobyerno yawat na lang madutlan ug mausab ang Pilipinas ngadto sa kaayohan sa katawhan.

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)