Si Fanon: ang tulo ka ang-ang sa kahimatngon

Bisag Unsa

Si Fanon: Ang tulo ka ang-ang sa kahimatngon

Ni Macario D. Tiu

Si Franz Fanon (Fa-NONG, 1925-1961) uska mestiso Pranses-itom nga taga Martinique, uska isla sa Carribean nga sakop sa Pransya. Sa Ikaduhang Gubat sa Kalibotan, miboluntaryo siya pagka sundalo, nakakitag aksyon batok sa mga German, ug nakadawat sa medal nga Croix de Guerre sa pagka bayani sa kombate. Human sa gubat, nagtuon siya pagka doktor ug nagpakaespesyalista sa psychiatry. Niadtong 1953, naasayn siya sa Algeria nga uska kolonya sa Pransya sa Aprika, apan miresayn siya sa 1956 ug mitapon sa kawsa sa mga rebolusyonaryong Algerian nga nakigbisog alang sa ilang kaugalingnan batok sa Pransya. Sukad niadto gidangop na niya ang kawsa sa nasyonalismo sa mga Aprikano. Daghang nasulat si Fanon; natingob kini sa upat ka libro.

Matod pang Fanon sa iyang librong The wretched of the earth (1961), ang tawong nakolonays, ilabi na ang intelektwal ug alagad sa sining, moagi og tulo ka ang-ang sa kahimatngon. Ang unang ang-ang sa kahimatngon mao ang pagpangopya sa kolonayser, ang puti nga agalong kolonyal. Kining pagpangopya iya nang nadetalye sa Black skin, white mask nga napatik niadtong 1952. Niya pa, ang mga itom adunay negatibo ug ubos nga pagtan-aw sa kolor sa ilang panit nga resulta sa paghari sa mga puti sa katilingbang kolonyal. Tungod sa ubos nilang kahimtang, ang mga itom napugos pagkopya sa mga puti pinaagi sa pagsuot og white mask kun puting maskara. Gikopya nila ang puti nga agalong kolonyal, dili lamang sa pamisti, gawi, ug lenggwahe, kondili hasta usab sa ilang dagway ug panit. Sa maong paagi, nagtuo sila nga motaas ang ilang pagka tawo kay mapareho na sila sa ilang puti nga agalon.

Kining pagkopya sa puti nga agalon nasinati usab sa ubang mga nakolonays, dili lamang sa mga itom. Kitang mga tabonong Pinoy na mismo ang mga ehemplo: hilig kaayo ta mangopya sa atong puti nga mga agalon – kaniadto sa mga Katsila, ug karon sa mga Amerikano. Kon nabasa ni Fanon ang Noli me tangere ug El filibusterismo, mahimuot gyod siya kang Donya Victorina nga maoy perpektong ehemplo sa pagpangopya sa agalong kolonyal nga Katsila. Aron siya moputi giaplayan ni Donya Victorina og baga nga polbos humay ang iyang nawong, gipablonde ug giparinglet ang iyang buhok, ug bisag magbilikis ang iyang gramar ug dila, hala, magkinatsila gyod siyag taman sa tanan niyang kaestorya, indio man o Katsila.

Sa ato pa, gisalindot niya ang iyang pagka siya, ang iyang pagka netibong Pinay, pinaagi sa pagsuot og white mask aron bation siyag taas nga panlantaw sa iyang kaugalingon. Mao kanay ngil-ad nga epekto sa kolonyalismo. Human ta nasakop pinaagi sa gera, gihugasan ang atong utok aron tamayon ang atong kaugalingong pagka tawo, ang atong kultura ug tradisyon, ug ang atong lenggwahe. Atong gisimba ang atong mga agalong kolonyal. Perte natong pangopya kanila. Mas daghang nakopya mas maayo. Kay kon dili ka kakopya, alaot ka gyod, kay wala kay kapaingnan sa kolonyal nga katilingban diin ang nagbuot-buot mao ang mga Katsila.

Apan bisag unsaon nimog awat sa mga agalong puti, dili man gyod ka nila dawaton. Bisag unsaon nimog paputi sa imong maskara, bisag magsuot ka pag amerikana, dili man gyod ikalilong nga lagom ka ug bisayag nawong. Intawon, ang mga Pinoy sa panahon sa Katsila, bisag naedukar na sa Uropa ug nahimo nang mga propesyonal, third o fourth class lang gihapon. Reklamo pa ni Rizal, unsa pa may kinahanglan ninyo? Nakristyanays ug nahispanays na man mi? Nganong wala man mi representasyon sa cortes kun balay balaoranan sa Espanya? Luoy. Kinis Rizal brayt kaayo. Doktor, rayter, sayantis, ubpa. Apan bisan sa iyang mga nahimo, dili gyod siya madawat sa mga Katsila nga katupong nila. Natural, kay dili man gyod dawaton ang mga kolonisado sa mga kolonayser. Gisakop ka god. Ulipon. Awat-awat ka lang.

Ug busa, matod pang Fanon, motikang sa ikaduhang ang-ang sa kahimatngon ang uska kolonisadong intelektwal. Mangutana siya: Kinsa o unsa ba ko? Asa siya nahisakop? Unsang klase siya nga pagka tawo? Dinhing ang-anga, pangitaon sa netibo ang iyang mga gamot (sa Ingles pa, roots), ang sinugdanan sa iyang pagka siya. Gihimo pod baya ni ni Rizal. Perteng utingkay ni Rizal sa karaang mga dokumento sa mga Katsila mahitungod sa Pilipinas aron mangitag pruyba nga kita isip katawhan adunay sibilisasyon sa wala pa moabot ang mga Katsila. Iyang gi-anoteyt ang Sucesos de las Islas Filipinas ni Antonio de Morga (napatik 1609) aron ihaylayt ang mga kahimoan sa atong mga katigulangan. Nangolekta sab siyag mga leyenda ug mitos nato, sama sa gihimo nila ni Isabelo de los Reyes ug ubang makinasudnong Pinoy.

Kining pagkutkot sa gamot ug kagahapon nauso sa mga kalihokang nasyonalista sa tibuok kalibotan. Nagtumong kini sa pagtibuok og larawan kon kinsa siya usa siya giputlag ulo ug gihimong pahoy sa mga kolonayser. Sa maong paagi, makita niya ang iyang lunsayng pagka siya ug matugkad ang lintunganay sa iyang pagka tawo. Dayon, iyagyag niya ang mga kahimoan ug kalamposan sa iyang katigulangan, ug makabati siyag garbo sa iyang kaugalingon isip usa ka katawhang adunay dignidad. Magbaton siyag pagsalig sa iyang kaugalingon ug motuo sa iyang kaugalingong katakos.

Ang ikatulong ang-ang sa kahimatngon mao ang pagbarog ug pagpamatuod sa iyang kaugalingong pagka tawo. Sa pulong pa ni Fanon, mohukom siya nga siya na ang magmugna sa iyang kaugalingong kasaysayan ug hasmagan ang mga lugar ug pwesto nga gihikaw kaniya sa mga kolonayser. Sa laktod, sakmiton niya ang gahom. Mao ni ang fighting stage, diin ang intelektwal ug rayter makighiusa sa katawhan, mokat-on gikan kanila, ug tudloan sila sa pagsagop sa pakigbisog aron maangkon ang kagawasan nga mahimong tawo.

Tingali kini sa Fanon nakasinatig diskriminasyon isip uska mulato kun mestiso itom ug miagi sa tulo ka ang-ang sa kahimatngon. Bisag nadoktor na siya sa psychiatry dili gihapon siya madawat sa mga puti. Nakita usab niya nga dili siya nag-inusara sa iyang kasinatian kay mao kini ang reyalidad sa milyon-milyong kolonisado sa tibuok kalibotan, ilabi na sa Aprika. Ug sama sa iyang obserbasyon, kini sila miagi og tulo ka ang-ang sa kahimatngon padulong sa pakigbisog aron makab-ot ang kaugalingnan ug kalingkawasan.

Kon gamiton nato ang gambalay sa kahimatngon ni Fanon, unsa may ikasulti nato kang Rizal? Sa akong analisis, si Rizal miabot sa ikatulong ang-ang, apan dili hingpit. Gawas nga aktibo sa kalihokang propaganda, gi-organisa ni Rizal ang La Liga Filipina. Nindot ug progresibo baya ang tumong sa Liga; naa gyoy pagtagad sa kaayohan sa mga netibong Pinoy. Pero kon basehan ang iyang aktwal nga lihok, nagpaling-paling si Rizal sa iyang direksyon. Nagtinikling siya sa tulo ka ang-ang. Saway pa sa uska kritiko, “Aa, upat ka tuig siya sa Dapitan, wala gyod siya moikyas? Wala man siya hikti. Puyde man niya langoyon ang Bohol!” (Puyde ba god?)

Hangtod sa kataposan, ang hangyo ni Rizal mao lang gihapon ang representasyon sa Pilipinas didtos cortes sa Espanya. Nagboluntaryo pa gyod siya sa Cuba dihang miulbo ang rebolusyon didto. Kumbaga, gipakita niya ang iyang loyalti sa Espanya. Bisan pa, wala gihapon malipay ang mga Katsila ug ila gyong gipusil si Rizal. Siyaro no? Wala masabti ni Rizal ang malinglahon, malupigon, ug balasubas nga kinaiya sa kolonyalismo? Aw, hero gihapon siya alang nako. Hero ang si bisan kinsang nakigbisog sa bisan unsang paagi batok sa mga langyawng mananakop, labi na kadtong aktwal nga mihasmag sa mga kuta sa mga Katsila. Pagka mahimayaong yugto ni sa atong kasaysayan! Imadyin, gideklarar sa atong katigulangan nga sila mga Pilipinong adunay dungog ug gawasnon, dili mga ulipon sa Katsila!

Unsa kaha ang dagway sa mga Pilipino ug Pilipinas kon nahingpit ang atong kaugalingnan niadtong 1898? Kon kitang mga Pinoy ang nagbuot-buot sa atong kapalaran, ang naghupot sa atong kasaysayan, ug nagpanday sa atong kaugmaon nga walay nanghilabot nga mga langyaw? Aw, lisod na mag-espekyuleyt kay nasayod man ta unsay ikaduhang anib sa atong pakigbisog. Gidabo-dabohan na pod tag laing langyaw. Gipilde na sab ta sa gera ug gihugasan na sab ang atong utok. Wala kuno tay alamag, dili kahibalong modumala sa atong kaugalingon, wala kasabot unsay demokrasya. Balik tas sero. Gihungitan na sab tag laing kultura. Hala, perte na pod natong awat sa mga Amerkano. Ang atong modelo dili na mga Katsila, mga Kano na. Bisag gawasnon na kuno ta, kusog lang gihapon ang impluwensya sa mga Kano sa tanang natad sa atong nasodnong kinabuhi, ilabi na sa kultura.

Ang pangutana: unsa man ang ang-ang sa kahimatngon sa mga intelektwal nato karon subay sa gambalay ni Fanon? Kon lenggwahe ang hisgotan, moingon kong 96 porsento sa mga intelektwal naa sa unang ang-ang. Perte natong awat sa Ingles, nga giduso sa atong sistema sa edukasyon hangtod karon. Kon dili ka kahibalo moiningles, bugo ka. Kadaghan nilag rason aron ipabiling dominante ang Ingles. Kesyo international language, kesyo gusto sila nga basahon ang ilang obra sa Ingles sa ubang tawo, kesyo kesyo. Niay rason sa nagdepensa sa pagpabilin sa dilang Portuges sa Mozambique, usa ka kanhing kolonya sa Portugal: “Ang dilang Portuges mohatag namog bentana sa kalibotan.” Hah?! Intawon, gamay kaayo na nga bentana. Kon si Fanon pay mosumada sa ilang argumento, usa ra ang tinuod nga rason nganong dominante gihapon ang kolonyal nga lenggwahe: Ubos ang pagtan-aw sa mga tawo sa ilang kaugalingon. Ubos ang ilang pagtan-aw sa ilang kaugalingong dila.

Sa Pilipinas, lagom tag panit, apan puti ang atong dila.

Makuti ang isyu sa pinulongan tungod kay kalanggikit kini sa atong haybrid nga kultura. Unsaon nga gitingal kini kanato sa tibuok panahon sa kamandoang Amerkano ug lisod purgahon kay mituhop na sa atong pangutok. Gawas pa, padayon gihapon ang ilang impluwensya. Tibuok sistema sa kolonyal nga edukasyon ang imong kontra ug ang bagang duot sa mga intelektwal nga malipayong naglunang sa unang ang-ang sa kahimatngon. Gusto pa gyod nilang mas moputi ang atong dila. Unsaon na pagbangbang? Ambot kanus-a ta makatikang sa ikaduha ug ikatulong ang-ang aron lumpagon ang dominasyon sa langyawng dila ug palagpoton kini sa mga sagradong lugar diin kini naghari-hari – eskuylahan, gobyerno, pamalaod, hustisya, midya, ug komersyo! Kinahanglan natong ilogon og balik kining mga institusyon ug barogan ang atong pagka Pilipino. Kinahanglang mopatigbabaw ang ATONG kaugalingong dila sa tanang suok sa atong kaugalingong teritoryo ug katilingban. Kinahanglang tibuokon nato ang atong lawas, utok, ug kalag. Yutang tabonon, dilang tabonon. Bisayag panit, bisayag nawong, bisayag dila.

Reaksyon sa “You’re bad.” Gikan kang Raffy C.: “Hoy, Macario, dalum imong Bisaya. Wala akong maintidihan, maliban dun sa Amerikana na sinabihan kang bad dahil sige ka criticize sa Pilipinas. Buti nga sa iyo, LOL.” – Hoy, Rafael, asa na nimo napunit ang dalum? - Mac.

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

bua tong sunflowers

Mao ni ang mga sunflower sa doi bua tong sa Mae Hong Son, Thailand, nakuha niadtong Nobiyembre 19 2010.

Una nakong nakita ning mga sunflower sa usa ka landscape picture frame sa uska opisina. Abi nakog painting, pero miingon tong Thai nga akong kaila, tinuod na nga picture sa usa ka mountain slope of sunflowers sa northwest part of Thailand. Wa ko katuo, pero nakahigayon gyod kog kita niini karong tuiga. Pagka nindot sa imong makita, mga sunflower nga nagbanig sa tibuok kabungtoran, sama sa makita niining larawan.

Sumala sa opisyal nga eksplinasyon, gitanom kuno ni sa mga misyonaryo, pero uska lokal nga Thai miingon nga apil ni sa counter-insurgency strategy sa America batok sa mga Thai communists niadtong 1960s-1970s. Gisabod kuno ang mga binhi sa mexican sunflower dinhing dapita aron patyon ang mga lokal nga pananom. sa maong paagi, dili makatanom ang mga lokal nga tribu ug mapakaon ang mga rebeldeng komunista. gawas pa, baga kaayo taas ug baga ang stem sa sunflower ug kinahanglan pa tigbason aron maagian. masakpan kuno ang agianan sa mga rebelde.

Karon, ang mga sunflower mikatap sa tibuok mga bungtod kay kolonisahon niini ang ubang mga tanom. Mopatay daw nig kahoy. Pero matag nobiyembre mamulak ang mga sunflower og daw gilatagag bulawan ang tibuok bungtod. Nahimo na hinuon ning tourist spot. pagka daghang turista ang mimisita dinhi matag nobiyembre nga nakabenepisyo sa mga tribu.

bisag unsa: You're bad

Bisag Unsa

“You’re Bad”

Ni Macario D. Tiu

Kapila na ko makaadto sa Thailand ug dili malikayan nga akong makomparar ang ilang kahimtang sa atong kahimtang. Sa una nakong pag-adto didto kapin napulo ka tuig na ang milabay, ang dolyar balor og 44 ka piso, samtang nagbalor kinig 43 ka baht (ang kwarta sa Thailand). Sa ato pa, halos sila parehas, same same, sa Ingles pa. Karong ulahing semana sa Nobyembre 2010, ang dolyar balor og 42 ka piso, samtang nagbalor kinig 30 ka baht. Buot ipasabot, mas milambo ang ekonomiya sa Thailand kaysa ekonomiya sa Pilipinas niining milabay nga dekada.

Dili lamang sa balor sa salapi makita ang pag-uswag sa Thailand. Niadto pa lang, nakabilib na ko sa kamaayo sa ilang mga dalan. Dihang miadto ko sa border sa Mae Hong Son diin nahimutang ang mga refugee camp sa mga minoryang Burmese, nahingangha ko tungod kay una, ang tibuok haywey sementado, ug ikaduha, wala mi naagiang bisag usa man lang ka buslot sa kapin 50 ka kilometrong dalan! Aw, lahi na ang estorya sa pagsulod sa refugee camp sa kalasangan sa border sa Burma.

Karong bag-o, nakasuroy ko sa Dok Bua Tong diin ang habog nga mga bukid napuno sa mga sunflower. Samtang nagabiyahe gikan sa Mae Hong Son padulong didto (90 ka kilometro), nako pa sa akong kaugalingon: “Siyaro, wala gyoy libaong?” Wala gyod. Ang depekto nga akong nakita mao lang ang duha o tulo ka mabaw nga bangag nga morag plato lang kadako ug kalawom. Makita ang mga tapak sa dalan, indikasyon nga ila dayong ayohon ang guba. Mao usab kana ang kondisyon sa sementadong haywey gikan sa Chiang Mai ug Mae Hong Son nga 274 ka kilometrong liko-likong dalan sa kabukiran (1,864 ka kurbada, sumala sa ilang adbertisment.)

Usa sab sa makabilib nga kalamposan sa Thailand mao ang ilang turismo. Pagka daghang puti sa mga syudad ug bisan sa gagmay nga mga lungsod. Sa una nakong adto sa Mae Hong Son (populasyon sa sentro, 15,000), natingala ko sa kadaghang puti sa mga kan-anan, tindahan, ug kadalanan. Mas daghan pa tingali sa mga mulupyo!

Klaro ang preparasyon ug promosyon sa mga Thai sa ilang turismo. Ila gyong gidebelop ang ilang mga tourist spot. Mga busay, kuyba, kalasangan, tribal village, templo, ruins (Ayuthaya ug Sukhothai), elephant ride, canopy walking, trekking, biking, beach resort, night life, bazaar, night market, camping, massage parlor, ug uban pang serbisyo. Naghitak ang mga tour operator sa matag lungsod nga modalit og klase-klaseng tour package. Naa say mga drayber nga mo-offer sa ilang kaugalingong tour package gamit ang ilang kaugalingong sakyanan. Kon makatayming kag mga festival, mas nindot ang imong pagbisita sa Thailand.

Matingala ka sa kadaghang mga turista, lokal man o langyaw, nga imong makita sa bisan layo ug gamay kaayong tourist spot. Magpusot-pusot ang pag-abot sa mga tourist van.

Malamposon ang turismo sa Thailand tungod kay ilang gitukod ang tukmang impraestruktura sama sa mga dalan ug mga kapuy-an sa mga langyaw sama sa hotel, hostel, ug ang guesthouse. Naa pa silay sistema nga gitawag og homestay diin ang mga langyaw makapuyo sa mga balay sa mga yanong residente. Sa mga haywey makita nimo ang mga karatulang nagaanunsyo sa mga puydeng adtoanan (lakip ang dagkong letrang “TOILETS”.) Pag-abot nimo sa imong padulngan, makita nimo nga ang tibuok komunidad apil sa makabenepisyo sa turismo tungod sa ilang mga tindahan, kan-anan, ug katulganan.

Na, morag tanang Thai apil sa turismo. Ang drayber sa usa ka NGO nga among ka-link didto nakapalit og Hilux (brand new SUV, take note) nga i-sideline niyag drayb og mga turista kon off siya sa opisina, matod pang Rolly Versoza, usa ka Pinoy nga nagatrabaho didto.

“Hah?” nanglugwa ang mga mata namo ni Jess Manuta, ang nakauban nako sa Thailand karong bag-o. “Ka-afford siyag Hilux?”

Sagbat ni Mitos Urgel, ang Pinay director sa WEAVE, usa ka international NGO nga nagatabang sa mga bakwit gikan sa Burma: “Kita ka anang mamaligyaay og roti (usa ka klaseng lumpia) sa daplin sa kalsada? Naa nay kotse.”

Haay, wala-wala na gyod tas Thailand. Mao nay unod sa among mga estorya nila ni Jess, Mitos, ug Rolly samtang manihapon mi sa open-air kan-anan sa plaza sa Mae Hong Son. Pilay propesyonal sa Pilipinas ang ka-afford og Hilux?

“Nahalata mo ba?” ni Rolly nga usa ka Tagalog. “Wala kang makitang langaw? Isa o dalawa lang.” Tinuod gyod. Wala sab koy makitang kalat nga basura sa dalan.

Na, wala gyod koy ikalibak sa Thailand. Aw, duha ra. Una, kamoton nilag punit ang imong sud-an nga isda, o hiwa nga lutong karne!? Kon mopanit silag prutas, walay gwantes!? Ikaduha, walay lami ang ilang saging, morag hybrid nga tundan ug kardaba, ug ang lasa, aplod nga ambot. Hinog man unta. Wala-wala gyod sila sa bisan unsang saging sa Pinas.

In fairness, daghang gwapa ug gwapo nga Thai. Wala pa ko kaadtog Vietnam, busa dili ko kareak sa komento ni kinsato nga miingong walay pogi sa Vietnam. Pero sa tinuod lang, walay pabor-pabor, pagka daghang gwapa ug gwapo sa Pilipinas. Ang Pilipinas na tingali ang adunay kinadaghanan nga klase-klaseng gwapa ug gwapo sa tibuok kalibotan, puyra buyag. Hawod sab ta mag-iningles. Lupig ang mga Thai. Kon kontesay sa Ingles, aw, piyongan lang nato sila. Piyongan lang nato ang tanang mga Asyano.

Pero, hangtod lang lagi ta sa kahawod mag-iningles. Ug mohirit na sab ko sa akong paboritong tema. Walay koneksyon ang kahawod sa Iningles sa kalamboan sa uska nasod. Josko, Day, di ba na obvious? Kapin usa ka gatos ka tuig na ta nga kinahawrang mag-iningles sa Asya, unya kita ba ang labing malamboon? Nganong dili man kasabot ang atong mga lider sa edukasyon ug sa gobyerno nga bisag unsaon nimog paslak sa Ingles sa atong utok, dili ug dili kita molambo kon dili kita moindustriyalays?! Ang atong mga silingang nasod miasenso bisag bugo sa Ingles tungod kay lunod-patay nilang gipatuman ang programa sa industriyalisasyon. Ang industriyalisasyon walay koneksyon sa imong kahawod mo-iningles. Ang imong kabrayt dili masukod sa imong kahawod mo-iningles. Intawon sab, uy. Ang atong Ingles kapin usa ka sako, apan mas brayt ba ta kaysa mga Hapon nga napulo lang ka pulong sa Ingles ang nahibaw-an? Porbida! Brayt sila sa siyensya, teknolohiya, matematika – sa ilang kaugalingong dilang Niponggo! Mao nang kulba ang kalamboan sa Japan.

Busa sa daghang natad sa paningkamot, gilampaso ta sa atong mga silingang nasod gikan sa impraestruktura, turismo, ug industriya. Gawas nga nalulong ta sa Ingles, pagka korap na lang sa atong gobyerno. Ang tanang proyekto kikbakan. Dili lang kay putol-putol ang mga sementadong kalsada, gikabahong pa gyod. Guba o wala mahuman ang mga bilding, eskuylahan, tulay, oditoriyum, ubpa. Wala sab tay hiniusang nasodnong bisyon sa kalamboan. Walay plano sa industriyalisasyon nga maoy dalan padulong sa kauswagan sama sa giagian sa atong mga silingang nasod. Matag lider kanya-kanyag pasikat ug pakitag gahom. Kon kinsay naay lakas, mopalabaw gyod. Asa ka kakitag erport diin lahi ang landinganan sa gipaboran nga eroplano kaysa ubang eroplano? Kadtong nakaadtog Hong Kong, Singapore, ug Bangkok, makapanakla sa kaibog ug kalagot. Siyarog dili maulaw ang atong mga lider nga hilabihan na kaayo ta kaiwit nga makita dayon nato paglanding pa lang sa erport sa ubang nasod?

Kaniadto, kita man unta toy gihangad sa atong mga silingan. Apan karon, pagka ulaw. Although, dugang ni Mitos, taas-taas pa kuno ang pagtan-aw sa mga Thai natong mga Pinoy. Hangtod pod kaha kanus-a? Lagmit baya apsan na pod ta sa Vietnam nga dili pa lang dugay nangapulpog ang mga syudad sa walay puas nga pagpamomba sa Amerika.

Didtos guesthouse sa Chiang Mai, nakadungan namog pamahaw ni Jess ang duha ka edarang puti nga babaye. Mga Amerikana diay. Chika-chika. Nagbisikleta lang kuno sila padulong sa Ayuthaya ug pauli sa Bangkok, nga nagdistansyag 66 ka kilometro. Uy, bilib ko. Mas tigulang nako, apan kaya gihapon ang long-distance biking. Ug nakapangutana ko: “And how old are you, if you don’t mind?”

“You’re just babies,” tubag sa usa kanila. “Come on, Thalia, tell them.”

“I’m eighty-four,” sulti ni Thalia.

Nanglugwa na sab ang mga mata namo ni Jess. Eighty-four? Imadyin. Si Jess wala pay singkwenta ug ako saysenta-idos, apan mora na mig mga walking botika tungod sa kadaghang balon nga tambal sa hayblad, uric acid, ug unsa pa. Asa kuno mi gikan. Sa Pilipinas, tubag namo. Wala pa kuno sila kaadtog Pilipinas.

“A very beautiful country,” namo pa. “You should visit it sometime.”

Kay sa tinuod lang, dili pod ta malupig sa atong mga tourist attraction, gikan sa baybayon ngadto sa kabukiran, mga busay, kuyba, sapa, lasang, karaang simbahan, chocolate hill, underground river, ug mga tribu. Ang atong mga festival dili sab puyde esnabon. Asa ka kakitag selebrasyon sa tibuok tuig nga magbuhagay ang mga kolor, makabungog ang mga tambol, ug manayaw hasta mga anghel? Onli in the Pilipins. Na, kon kakita lang silas Kadayawan sa Dabaw, labi na silang maka-Wow!

Mao na ni karon. Nindot lagi ang Pilipinas, ugaling lang kay daghang apan. Namo pa kang Thalia, ayaw lang adto sa mga delikadong parte sa Pilipinas, ilabi na sa western Mindanaw. Kidnapon ka unya. Ug andama ang imong kaugalingon sa mga inconvenience, sama sa mga guba-gubang dalan ug kakulang sa mga pasilidades sa mga tourist spot. Lisod ka kakitag mga kasilyas. Kon naa man, hugaw. Wala mi bicycle lane. Ambot unsa pa tong nalitanya namo kang Thalia, apan dako ang akong kahikugang dihang pasiaw siyang miingon namo ni Jess: “You’re bad. You’re bad.”

Mora mig natauhan ni Jess. Nasobrahan tingali ang negatibong komento namo mahitungod sa atong nasod, ilabi na sa atong panggobyerno. Wala tingali magdahom si Thalia nga kaming mga Pinoy na mismo ang mosaway sa Pilipinas. Korek, dason sa akong mga amigo diris Davao. Nganong ikritisays nimo ang Pilipinas atubangan sa mga langyaw. Asa ang imong nasyonalismo? Nakahinumdom na hinuon ko kang kinsatosiya sa uska egroup. Pinoy to siya nga nagpuyo abrod. Perte nyang kasaba nako dihang mikomento ko nga mas episyente ang mga erport staff sa Singapore kaysa mga erport staff sa Pilipinas base sa akong usa lang ka kasinatian.

“How dare you generalize and put down the Filipino,” niya pa. “People are the same everywhere. Some are efficient, some not. Some are good, some not. This is true whether you are Filipino or not.”

Or something to that effect. Ang punto niya, dili puyde i-typecast ang uska nasod o rasa. Dili puydeng isulti nga ang mga erport staff nga Pinoy dili-episyente. Maglagot siyag naay mosulting ang mga Pilipino tamad. (Hasta ako!) Hmm, sakto baya siya, no? Ang mga tawo pareho lang bisan asa. Apan isip uska organisasyon o nasod, puyde baya nato sila makomparar ug mahukman. Pananglit, sa mga timailhan sa kalamboan sa turismo. Mas malamboon gyod ang turismo sa Thailand kaysa Pilipinas. Mas maayo silag dalan ug pasilidades kaysa Pilipinas. Mas episyente ang erport sa Thailand kaysa Pilipinas. Mas korap ang atong gobyerno kaysa sa gobyerno sa Thailand. Bahalag masuko ka nako, kinsakagani, pero mao nay akong opinyon.

Yes, Thalia, we’re bad. Pero, sa akong tan-aw, sigehon gyod namog saway ang gobyerno yawat na lang madutlan ug mausab ang Pilipinas ngadto sa kaayohan sa katawhan.

(Ang “Bisag Unsa” regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-email si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

Bisag Unsa

Ikaduhang Bisaya Fiction Contest

Ni Macario D. Tiu

Gitigayon niadtong Nobiyembre 6 ang awarding ceremony sa mga mananaog sa Ikaduhang Bisaya Fiction Contest nga gipasiugdahan sa Davao Writers Guild (DWG) ug National Commission for Culture and the Arts (NCCA). Si Davao City Councilor Rachel Zozobrado-Nagayo, ang tsirman sa Committee on Education, Science and Technology, Arts and Culture, mao ang guest speaker sa seremonyas nga gihimo sa Bagobo Inn.

Kaming tulo ni Don Pagusara, Satur Apoyon (ang tsirman), ug ako mao ang naglangkob sa panel sa mga hukom. Upat ang basehan sa paghukom sa mga estorya. Pareho silag gimbug-aton, tig-25 puntos: lenggwahe, teknik, relebans, ug kinatibuk-ang impak.

Ang unang ganti nakuha sa sugilanong “Danguyngoy sa suba” ni Jayson Parba, taga Cagayan de Oro City. Simple lang kaayo ang sugilanon sa “Danguyngoy.” Ang nareytor sa estorya usa ka bata. Sa pagbukas sa estorya, gideskrayb sa bata ang iyang amahang hubog nga gidaman ug nagsulusinggit sa ngalang “Intoy.” Nagplasbak ang bata sa mga panghitabo kon nganong naingon niadto ang iyang amahan. Si Intoy mao ang magulang sa nareytor. Nalumos si Intoy, ug mao kini ang hinungdan nganong naghubog ang amahan. Gibasol niya ang iyang kaugalingon sa pagkalumos ni Intoy.

Sa unang miting namong mga hukom ug pagbayloay sa among shortlist, nagkauyon dayon mi nga ang “Danguyngoy” maoy modawat sa unang ganti. Sa akong lista, ang “Danguyngoy” maoy nakakuha sa kinatas-ang marka sa teknik ug kinatibuk-ang impak. Maayo kaayo ang pagkasunod-sunod sa pagkasugilon niini. Klaro ang lohika sa mga insidente. Lami ang iyang local color.

Tungod kay medyo lagyo ang among ranking kun ranggo sa ubang mga estorya nga na-shortlist, nagkauyon ming mga hukom nga basahon pag-usab ang mga tampo. Iya-iya mig hatag og mga puntong pabor o kontra sa matag estorya. Ganahan ko niining prosesoha. Lahi ni sa paghukom sa, pananglit, mga declamation contest o beauty contest kay ang matag hukom igo lang mohatag og eskor/ranggo ug adunay awditor nga mototal niini. Dili gani sila kahibalo kinsay modaog hangtod nga dili kini ianunsyo.

Human sa pagrebyu namo sa mga sugilanon, ang among napili para sa ikaduhang ganti mao ang “Kinsa ang nagpatay sa pari sa Calinan,” ni Errol Merquita, taga Davao City. Sumala sa titulo, usa ni ka murder mystery. Ang gigamit nga punto de bista kahibalo-tanan kun omniscient point of view apan gihatagag dakong luna ang tulo ka nag-unang karakter, ang sakristan, ang iyang uyab, ug ang reporter-imbestigador. Sa ilang tagsa-tagsa ka sugilanon, ang sakristan ug ang iyang uyab (nga anak usab diay sa pari) miangkon nga sila ang nagpatay sa pari.

Komplikado ang estorya ni Errol tungod kay gipakita dinhi ang kahanap sa linya tali sa natural ug supernatural, ug nga ang kamatuoran magbali-bali. Sa estorya ugod, ang yawa naapil sa estorya ug maoy nagtukmod sa duha aron patyon ang pari. Ang pari nga sigeg yawyaw batok sa yawa, usa usab ka yawa sa pana-aw sa iyang abandonadong anak. Sa laing bahin, ang ikatulong karakter – ang reporter nga nag-imbestiga kon kinsay nagpatay sa pari, giakusahan na hinuon sa yawa nga maoy nagpatay sa pari! Hmm. Makalibog di ba? Ang klaro, usa kini ka mapangahasong eksperimento diin gipakita sa awtor ang iyang katakos sa paggambalay og komplikadong tema. Apan angay pa niyang limpyohon ang iyang lenggwahe kay mubo ang iyang eskor dinhi.

Ang ikatulong ganti nakuha sa estoryang “Bugti” ni Raul Moldez, taga Cagayan de Oro City. Kini si Raul suki na sa DWG. Human madawat ang resulta sa kontes, miteks nako si Rene Estremera, ang koordineytor sa kontes: “Bugti by Raul Moldez. He won first in Unang Bisaya Fiction Contest and Tigmo-Tigmo Contest before.” Aw, kon naay talento, wala kay mahimo, sa hunahuna ko pa.

Sa estoryang “Bugti,” ang usa ka amahan misugot sa paghimog pekeng dolyar para sa uska sindikato tungod kay kinahanglan siyag kwartang ipaopera sa iyang anak. Supak unta ni sa iyang tanlag, apan wala siyay mahimo. Nabayran siyag adbans, apan nakalusot ra siya sa ubang kompromiso tungod kay namatay ang lider sa sindikato sa usa ka hold-ap. Ulpot ra ang ending, sa? Ang kusog ni Raul anaa sa iyang paghupot sa lenggwahe. Sa Ingles pa, fluid kaayo ang iyang Binisaya. Mani-manion na lang niya.

Naa pay ubang mga tampo sa kontes nga nakadanig atensyon sa mga hukom, apan nakitaan kinig mga apan ug busa nataktak sa ulahing sumada. Dili lang nako isulti ang mga titulo aron magamit ni sa mga awtor sa ubang kontes human nila ni rebisahon. Ang sugilanon ni Jondy M. Arpilleda nga taga Davao City naghisgot sa suliran sa uska bayot. Gikulata siya sa iyang amahan, apan wala maklaro nganong nasuko ang amahan gawas nga nasayran niining gikan siya sa balay sa iyang amigo nga kompare sa iyang amahan. Angay pang hugtan kining eksenaha aron ma-justify ang pagpangulata sa amahan. Ikaduha, ang plasbak nga nagsaysay kon nganong nahimo siyang bayot dili katuohan ni kinahanglan sa estorya. Layo nig padulngan si Jondy isip uska magsusulat kay adunay gahom sa pagdeskrayb.

Taas ang akong eskor sa sumbanang relebans sa sugilanon ni Luvismin S. Aves nga taga Cagayan de Oro. Naghisgot kini sa dugokang isyu sa Mindanaw, ang panagbanging Muslim-Christian. Ang bidang babaye uska Kristiyano nga nagustohan sa uska Muslim. Ugaling lang kay daghang apan kining estoryaha. Bugbog kaayo ang misteryo sa uska numero; wala mahingpit ang simbolismo sa sakripisyo sa agila nga gihimong panig-ingnan sa proseso sa pagbag-o; ug dili katuohan ang pagkadiskobre sa tala-adlawan sa iyang lola. Miabot nig 20 ka pahina kay tulo ka henerasyon ang gilangkoban sa estorya, morag telenobela. Puyde kaha ni putlon-putlon aron makapokus lang og usa ka problema?

Ang estorya ni Brian Charlo Ang, taga Davao City, naghisgot sa uska preso nga gigamit isip hired killer. Nindot unta nga sugilanon, apan dili limpyo ang estruktura. Taas ra kaayo ang gihatag nga bakgrawn sa pagkapreso sa hired killer. Puyde ni ilakbit lang ug isal-ot pinaagi sa plasbak kay dili man ni ang pokus sa estorya. Angay sab limpyohon ang dagan sa mga insidente sa estorya. Gwapo baya ang ending. Mahimuot kos lenggwahe ni Brian kay Dinabaw kaayo. Kinis Brian midaog sa ikaduhang ganti sa unang kontes sa DWG. Irebays ni Brian ug isukol sa ubang kontes, pero sunda ang estandard sa Binisaya kay ang Dinabaw dili dawaton sa ubang Bisayista. Gamay lang ming promotor sa hybrid nga lenggwaheng Dinabaw nga sa akong tan-aw Bisaya usab. Uy, dili ko mosugot nga ang Bisaya sa Cebu mao ray saktong Bisaya.

Ang estorya ni Hannah Rae Villarba, taga Digos City, naghisgot sa sugal. Hawod ni mohimog dayalog si Hannah. Ang apan sa iyang estorya kay daghan kaayog karakter ug busa makalibog. Dili ka kasubay sa mga dayalog. Sa mubong estorya, limitahon lang ang karakter ngadto sa tulo o upat. Hannah, padayon pagsulat.

Naay ubang mga tampo nga na-disqualified tungod kay wala mosunod sa mga lagda, ilabi na mahitungod sa gitas-on. Importante gyod nga kon moapil og mga kontes, basahon gyod ang mga lagda ug sundon. Naa kay malapas nga lagda, na, itsa-puyra gyod. Naay usa nga na-disqualified tungod kay among nasayran nga napatik na sa uska magasin. Hinuon morag wala sab ni maapil sa shortlist.

Sa tanang mitampo, midaog man o dili, daghang salamat. Ipadayon nato pag-ugmad sa atong kaugalingong literatura ug pagpataas sa kalidad sa atong mga sinulat.

Sa maong paagi, ganahan mobasa ang atong mga kabisdak ug mapulihan ang mga langyaw nga mga sinulat. Bisitaha ang website sa DWG, ang dagmay.kom.ph, aron mabasa ninyo ang mga sugilanong “Danguyngoy sa Suba,” “Kinsa ang nagpatay sa pari sa Calinan,” ug “Bugti.”

(Ang "Bisag Unsa" regular nga kolum ni Macario D. Tiu para sa MindaViews, ang seksyon sa opinyon sa MindaNews. Si Mac usa ka Palanca awardee ug National Book awardee. Puyde nimo ma-e-mail si Mac sa mac_tiu@yahoo.com.ph)

Bulalakaw

Taod-taod na sab kong wala kapost diri. Busy kaayo, as in. Pero karon modalikyat kog sulat aron itaho nga nakakita kog bulalakaw sa Cebu niadtong Pebrero 11 2009. 10:15pm. Tua kos 10th floor sa Alpa hotel uban sa mga rayter nga nanambong sa Taboan 2010 nga usa ka proyektong suportado sa National Commission for Culture and the Arts. Niadtong gabhiona, nagbeer mis hotel salamat kang Mayen Tan. Tua silas Buth Dalisay, Jimmy Abad, Jing Pantoja Hidalgdo, Rik de Ungria, Jhoanna Cruz, Vim Nadera, ubpa.

Nag-atubang kos kabukiran sa Cebu dihang may nakita kong hayag nga kalit migisi sa langit. Abi nakog unsa. Pero nakita nakong naglukso-lukso ang mga weyter ug weytres. Miduol ko nila ug gipangutana, kita mos bulalakaw? Ingon tong usa nila, kakita, ug nagwish ko.

Dugay na ko wa kakita og bulalakaw. Ang ulahi nakong nakita nga bulalakaw didtos phn0m pehn, sa asoteya sa uska hotel. Tan-awon pa nako ang akong karaan planner kon unsang tuiga to. Mga lima o unom na tingali ka tuig.

Nakakita na tingali kog uban pang bulalakaw pero ang mitapot sa akong hunahuna mao tong nakita nako dihang bata pa ko. Didto nis Quezon Boulevard, dihang wala pay daghang bilding sa daplin sa dagat. Nag-atubang ko niadto sa Samal Island. Nakahinumdom ko niini tungod kay dako kaayo ang bulalakaw ug dugay kaayo ning nawala.

Karon maglisod na kog kita og bulalakaw kay naa ra sa sulod sa balay pirme sa gabii. Dili na ka-apresyet sa langit, bulan, ug mga bituon. Mao nang dako kaayong hitabo alang nako ang bulalakaw nga akong nakita sa Cebu niadtong 10:15 sa gabii Pebrero 11, 2009.