tinolang manok

Unsay nahitabo sa imong gipalit nga neytib chiken, pangutana ni Peping dev. Nabasa man ugod niya ang akong blog niadtong Oktubre 15 2009 nga naghisgot sa pagbisita sa akong mga karaang amigo sa balay. Nagparinig ning akong mga amigo nga lami kuno mohigop og tinolang neytib chiken ug busa miadto kos Agdao aron mopalit og neytib chiken.

Tuod man, miabot si Grace, si Ruby nga nagtangag sa iyang apo, ug si Fe nianang pagka Domingo. Si Fe ang nagluto sa tinolang manok nga gisagolan og hilaw nga kapayas, kamunggay, ug tanglad, samtang sila si Grace ug Ruby mao ang nagsugba sa katambak. Miabot usab si Betty nga otrong karaang amigo ug estoryahanay nga walay puas ang nahitabo.

Gipaningot mig higop sa sabaw nga neytib chiken. Dugay na gyod bitaw ko wala katilaw og neytib chiken ug lamian gyod tinuod ni.

Sa akong panukiduki, naa pod diay komersyal nga produksyon sa giingong neytib chiken. Ang tawag nila niini "free range chicken" o "open-range type production" diin ang mga manok tugtan molibod-suroy sa usa ka lugar. Buot ipasabot, dili sila kulongon. "Gala" (gaLA) sa Tagalog pa.

Lahi ni sa kinaraang pagbuhi sa mga manok sa mga mag-uuma diin ang mga manok self-reliant gyod. Tawgon lang nimo sa hapon ug saborag patuka una sila mangitag katugpahan.

Diri sa komersyal free range chicken, naa gyoy sistema sa pagpadako sa mga manok. Kinahanglan gyod ang paghimog balay-balay aron aduna silay pugaran. Gawas nga mangakha silag ilang kaonon, imo sab silang suplementahan og mais, tahop, ubp. Gahinan gani silag luna aron sila makakaon og sagbot. Dugang pa, pihoon sab nga mahatagan silag tambal batok sa mga sakit ug mga bitok. Aron makontrol ang bunhok, kuto, ug unsa mang mga peste sa lawas, paligoan sab nimo ang mga himungaan ug sunoy og detergent kada semana! Aw, maayo gyod kaayo pagka-atiman!

Makahinumdom ko sa bata pa ko nga kon mopalit mig manok nga buhi, amo sa ning lamingon.
Sa paglaming, imong tangkalon o hiktan ang manok sulod sa tulo ka adlaw. Pakan-on nimo nig
mais o humay ba ug hatagag tubig. Morag ang ideya, "limpyohon" ang manok tungod kay dili ka segurado unsay gikaon niini. Human niana, puyde na lutoon ang manok.

Ambot karon, wala na man ko kabatig naay molaming-laming og manok? Unsaon nga hubo't-hubad na man ang manok nga paliton nimo karon? Mao nang daghay kulbaan mokaog og mga komersyal nga manok tungod kay kargado nig patubo ug medisina. Bisag mahal, pupanagsa mangita silag neytib chiken.

Sumala pa sa tag-iya sa manokan sa Agdao, dili man daw na neytib chiken nang mga manoka. Klase-klase kuno nag breed. Nahimo lang silang "neytib" tungod lagi kay pinasagdan, dili ikulong. Natural gyod ang ilang pagdako. Natural gyod ang ilang lami.

Ug tungod kay usahay tingali kulang ang suplay sa neytib chiken, naay tikas niana. Naa koy nabati nga estorya nga ang mga culled chicken (kanang gurang na kaayong manok nga dili na mangitlog gikan sa mga komersyal nga manokan) ipalusot nga neytib chiken! Kining mga culled chicken, paskang gahiag unod tungod kay gurang na lagi. Unya naay daghang neytib chiken nga gurang na sab, na, dili nimo mapanaglahi.

Busa ako, buhi nga neytib chiken gyod ang akong paliton. Ingnon gyod nako nga dumalaga. Ug kon akong ipaihaw, akong pihoon nga makita nako ang pag-ihaw kay basig ilisan og culled chicken. Maoy gidangat.

Bisaya Fiction Contest

Bag-o lang nahuman ang Bisaya Fiction Contest nga gipasiugdahan sa Davao Writers Guild (DWG) ug National Commission for Culture and the Arts (NCCA). Kining kontes gibuksan niadtong Agosto 2009 ug gitak-op niadtong Septiyembre 15, 2009. Ang mga mananaog: Unang Ganti, Raul Moldez nga taga Cagayan de Oro City, alang sa iyang sugilanong “Ug Mingiob ang Kagabhion”; Ikaduhang Ganti, Brian Charlo Ang, taga Davao City, alang sa iyang sugilanong “Kadula”; ug Ikatulong Ganti, Javin Jet Tevar, estudyante sa UP Mindanao AB English (Creative Writing), alang sa iyang sugilanong “Mga Dalan sa Downtown.”

Sa seremonyas sa awarding nga gitigayon niadtong Oktubre 17, 2009 sa Bagobo Inn sa Davao City, ang dinapit nga mamumulong mao si Party List Representative Luz Ilagan. Gidasig ni Ilagan ang pagsulat sa daghang pang mga obra sa Bisaya bisan tuod og diris Dabaw, saksak sinagol ang mga dila, ug adunay kaugalingong Binisaya nga ginagamit sa mga Dabawenyo.

Sa maong seremonyas, nanambong ang mga mananaog nga gipahalipayan sa mga haligi sa DWG nga mao sila si Tita Ayala, Aida Rivera-Ford, Josie Tejada, Vanessa Doctor, Rene Estremera, Ricky de Ungria (ang Presidente sa DWG), ug mga hukom sa tigi nga sila si Satur Apoyon, Don Pagusara, ug Mac Tiu.

Sumala pa ni Estremera, ang koordineytor sa Bisaya Fiction Contest, adunay 21 ka mga tampo ang nadawat sa tigi. Ang kadaghanan gikan sa Dabaw, apan naa say mitampo gikan sa Cagayan ug Malaybalay. Ubay-ubay na sab ni nga mga tampo kon hunahunaon nga unang tigi pa kini sa dilang Bisaya nga gilusad sa DWG inabagan sa NCCA ug nga kining kontes limitado lamang sa mga mulopyo sa Mindanaw. Busa kadtong mga magsusulat sa Mindanaw, andama na ang inyong mga sugilanon aron isampok sa sunod nga hugna sa kontes sa sunod tuig.

Hinuon, gihisgotan pa ang mga lagda sa kontes para sa sunod tuig. Ang dili tingali mausab nga lagda mao ang gitas-on: dili moubos sa napulo (10) ka pahina, ug dili molapas sa (20) ka pahina, doble-kal-ang ang matag linya (double-spaced), gamit ang Times New Roman, 12pts, sa mubong bond paper. Kini bayang mga teknikal nga lagda importante timan-an. Naay mga hukom nga estrikto kaayo, ilabi na kon daghang tampo ang basahon. Na, kon makita nilang naay kalapasan sa teknikal nga lagda, nak-awt dayon ang imong tampo sa unang rawn pa lang. Busa importante kaayo basahon ang mga detalye sa lagda.

Gipamalandongan pa sa pamunoan sa DWG kon hatagan ba og pihong tema ang kontes o dili, buot ipasabot, bukas lang ba gihapon kini sa tanang tema o dili. Nganong migula man ni nga panghunahuna? Tungod kay sa mga kasinatian sa paghukom, naa gayoy mopatigbabaw nga “gusto” o kaha “dili gusto” ang usa ka hukom segun sa tema. Pananglit, kon ang science fiction (sci-fi) isagol nimo sa estoryang adunay katilingbanong kamahinungdanon (social relevance), aw, maitsa-puwera gyod ang sci-fi. Gawas lang kon maayo kaayo pagkasulat ang sci-fi ug buki kaayo ang pagkasulat sa seryosong estorya. Panagsa lang modaog ang mga estoryang ungo-ungo ug uban pang estoryang kababalaghan sa mga tigi nga bukas ang tema.

Lagmit magpadayon ang mga sumbanan kun criteria sa paghukom: lengwahe (25%), Teknik (25%), relebans o pagkahinungdanon (25%), ug kinatibuk-ang impak (25%). Sumala sa depinisyon nga nabutang sa lagda, ang lengwahe nagpasabot sa maayong paggamit sa mga pulong ug gramatika sa paagi nga makatabang sa pagpatin-aw sa kahulogan ug implikasyon sa karakter, plot, setting, ug tema. Ang teknik nagpasabot sa maayong paggamit sa mga himan ug estratehiya sa pagpanugilon aron mosulong ang katuyoan sa sugilanon. Ang relebans nagkahulogan sa pagkamakanunayon (timelessness) sa tema ug setting ug sa mga balyu nga gihisgotan niini. Samtang ang kinatibuk-ang impak nagkahulogan sa kahingpitan sa sugilanon isip hiniusang gambalay nga nagpakita sa pakigbisog sa tawo sa mga puwersa sa sulod ug sa gawas sa iyang pagkatawo sa usa ka problematikong sitwasyon.

Bug-at, sa? Apan tingali, mausab na ang porsyento sa gibug-tanon sa pipila ka sumbanan. Basig dili sila himoong tupong. Kana, mag-agad sa unsay masabotan sa umaabot nga mga hukom.

Sa iyang pakigpulong didtos awarding ceremony, mihatag og pipila ka komentaryo si Satur sa mga tampong sugilanon. Iyang gipuntirya ang kakulang sa teknik sa pipila ka sugilanon, sama sa pagbutang og eksena nga dili katuohan, o kaha mga aksyon nga walay motibasyon. Si Don, gipuntirya ang kabakikaw sa lengwahe sa daghang mga tampo. Lagmit gikan ni sa mga estudyante. Matod pa niya, dili lamang kay bakikaw ang Binisaya, sayop gyod. Dili gyod niya madawat. Kay kini baya si Don (ug si Satur) nagdako sa mga dapit nga pulos Bisaya ang mga mulopyo ug Binisaya gyod ang sinultian. Dili pareho diris Dabaw nga saksak sinagol ang dila sa mga tawo. Busa misugyot siya nga maghimog workshop ug imbitahon ang mga wala kadaog (ug bisan kadtong nakadaog) aron matul-id intawon ang ilang Binisaya ug makat-og mga teknik.

Sa akong kabahin, ang akong gihatagag gimbug-aton mao ang kahanas sa teknik kon pamaagi sa pagsugilon. Medyo nagluag ko gamay sa lengwahe. Aw, nagtuo baya ko nga, sa pulong pa ni Satur, “ang literatura maoy kakitaan sa nindot ug saktong paggamit sa lengwahe.” Apan alang nako, kining sumbanan sa kanindot ug saktong paggamit sa lengwaheng Bisaya dakong debate pa diris Dabaw, tungod kay ang sinultian sa Dabaw buhi usab nga sinultian, ginagamit sa mga mulopyo, ug busa naay iyang “kanindot ug pagkasakto.”

Dayag na lang, kining sinultian sa Dabaw dili intawon madawat sa sumbanan sa Bisaya Magasin. Kalenturahon gyod ang editor. Unya kay dili man ako ang editor sa Bisaya Mag, unya tubong Dabaw man ko, di, hala, bira. Ang Bisaya Mag pod baya, miluag na gamay. Dili tingali sa syntax ug mga batakang batadila kun grammar, kondili sa pagdawat og mga pulong sa laing dila. Espelingon lang nig Binisaya, sama sa nutbok, selpon, ubp. Ako, dili lang miluag, kondili miharos gyod kon hinulamay og pulong, espeling, ug mga porma sa punglihok (verb) ang hisgotan. Gani, magsige kog gamit og mga pulong gikan sa Tagalog, nga usa ka dakong krimen alang sa ubang puristang Bisayista.

Niadtong miaging tuig, nahimo sab kong hukom sa nobelang Bisaya nga gipasiugdahan sa NCCA. Ang akong kauban mao sila si Dr. Erlinda K. Alburo ug Dr. Resil Mojares, nga maoy cherman. Sa among deliberasyon, migula ang isyu sa tukmang Binisaya. Gikwestyon ang paggamit sa daghang pulong sa Binisayang Bukidnon kay kuno dili ni Bisaya. Akong gibarogan nga kini Bisaya usab ug angay dawaton isip dayalekto sa Bisaya. Dili tungod kay dili kini ginagamit sa mga taga Sugbo dili na kini Bisaya. Mao usab ang panghunahuna sa usa pa ka hukom, ug busa midaog ang tampo sa taga Bukidnon kansang nobela migamit og mga leyenda ug mitos sa tribu aron isaysay kon ngano ug sa unsang paagi napadaplin karon ang mga Lumad. Hinuon, nagkauyon usab kami nga naa gayoy pipila ka butang nga angay bantayan sa mananaog nga magsusulat, ug busa among gisugyot nga una ipublikar ang midaog nga nobela, pakigkitaan una sa mananaog si Resil aron maimprub ang angay maimprub.

Sa susamang paagi, miboluntaryo usab ako nga hiloton ang Bisaya sa ikaduha ug ikatulong mananaog sa Bisaya Fiction Contest 2009, yawat na lang maimprub ang ilang Binisaya. Pananglit, himoon nakong “milakaw” ang “nilakaw.” Ug ang “na” ngadto sa “nga.” Diri ugod sa Dabaw, ilabi na ang mga batan-on, gikopya na ang Tagalog nga “na.” Tan-awa ra ni nga sentens. “Ang balay na dako naguba.” Kon sa Dagmay lang ni mogula, aw, dili na tingali nako na korekon, apan kon gusto tag mas dako nga odyens, ayohon pod tingali nato gamay. Naa pa gyoy klarong sayop nga paggamit sa pulong. Sa magsusulat pa, “Kon mag-estoryahanay mi kay batok gyod sa gugma.” Unsa? Ang buot ipasabot sa rayter, “Kon mag-estoryahanay mi kay mahitungod gyod sa gugma.” Nalipong gyod si Don. Iya dayon ning gibalibag sa Bankerohan River. Apan tungod kay nindot ang sugilanon, ako tawon ning gipunit. Nako pa kang Don: “Gamay ra na nga problema. Editon lang.” Si Satur sab kay gikuyapan sa Binisaya niining raytera. Maayo na lang miuyon siyang basahon pag-usab ang sugilanon ug sa ikaduha niyang pagtimbang-timbang, iyang gipasaylo ang mga sayop.

Ang naobserbahan nako sa mga tampo mao nga kadtong hawod magbinisaya kulang sa teknik, samtang kadtong hawod sa teknik, bakikaw magbinisaya. Karon, tungod kay unang kontes pa kini sa DWG, wala kaayo mi mag-inestrikto sa lengwahe ug sa teknik. Gani bukas kaayo mi nga motabang sa atong mga rayter aron motaas ang kalidad sa ilang panulat. Mao kana ang tumong sa DWG, ang pagdasig ug pagpalambo sa katitikan sa Mindanaw. Magkita ta sa sunod tigi sa sunod tuig.

(Una nako ning napadala sa akong kolum sa MindaNews.)

Alimokon

Niadtong Sabado, Oktubre 19, nakapalit kog duha ka alimokon nga gisulod sa lingin nga hawla atbang sa NCCC Mall. Usa ka hamtong nga lalaki ang nagbitbit sa hawla ug ginahanyag niya ang langgam sa tanang tawo nga mokanaog sa jeep sa McArthur Highway.

“Uno singkwenta ang duha,” matod pa niya. “Dos unta ni, pero mouli na man ko.”

“Asa ni gikan?” nako pa.

“Diha sa Maa,” iyang tubag. “Wala koy trabaho. Ako na lang ning ibaligya.”

“Alimokon ba ni?” pangutana nako. Sa gamay pa ko didtos Tagum, makahinumdom ko nga naa mi gibuhing alimokon ug nakaila kos langgam. Apan naglibog baya sab ko kay kausa niana, didtos Alabel, Sarangani, nakakita kog gamayon nga langgam nga nasambogan og green ang pako ug giila kini nga alimokon sa tag-iya.

“Naa man toy gitawag nga alimokon nga adunay green sa pako,” sulti nako sa tawo.

“Manatad na,” iyang tubag.

Aw, manatad diay tong akong nakita sa Alabel. Ang akong nahibaw-an mahitungod sa manatad gikan sa panultihon: Tulin pa sa manatad. Ngano pod kaha? Tulin molupad o tulin modagan?

Nasayod ko nga ang manatad ug alimokon releyted nga langgam, sakop sa pamilya sa mga salampati (dove family). Ambot hain kaha sa duha ang gitawag nga omen bird, kon langgam nga tilimad-on. Kaniadto, ang mga tribu sa Pilipinas dakog pagtuo sa tilimad-ong hatod sa alimokon. Ang ilang aksyon modepende kon asa mabati ang tingog sa alimokon. Pananglit dili sila modayon sa ilang lakaw kon mabati nila ang hutihot sa alimokon didtos ilang unahan. Karon, sa modernong panahon, wala nay motuo niana, ug ang alimokon himoon nang binuhi.

Akong gipalit ang alimokon kay nakita nako nga ang lalaki naay kaubang batang lalaki. Iyang anak? Wala na ko mangutana. Gihatag nako ang uno singkwenta kaniya ug akong gidawat ang iyang alimokon.

Duha lang ka adlaw ang alimokon sa akong balay. Sa ikaduhang adlaw, akong gibitay ang hawla sa rambutan sa kilid sa akong balay ug giwiwi ang alambre aron modako ang espasyo. Daling milupad ang usa sa alimokon. Wala na ko mohulat nga molupad pa ang usa. Gibiyaan nako ang hawla.

Kagahapon akong gibutangan ang hawla og hinog nga saging ug tubig. Kaganina, nakita nako nga gikitkit ang saging, agi sa sungo. Ambot kon ang alimokon ba ang mikaon sa saging o laing mga langgam nga magduawan sa kakahoyan sa akong nataran.

manok

Manganhi kuno ang akong mga amigo diris balay karong Domingo. Text pa ni Grace: "Lami gyod ang tinola nga native chicken. Magsugba sab tag isda." Tungod kay dugay na mi wa magkitaay, na hala, patuyangan.

Busa kagahapon miadto kos Agdao Public Market, ug tuod didto sa manokan naay baligyang buhi nga mga neytib chiken. Tag PhP190 matag kilo ang buhi nga neytib chiken. Mipili kog duha ka dumalaga ug gipaihaw. Samtang naghulat kos manok, gipalingkod ko sa tag-iya ug nag-estoryahanay mi.

Matod niya, lisod na karon mangitag manok nga neytib. Nagkalayo na ang ilang kuhaanan. Pananglit, ang ulahing pundok sa ilang igbabaligyang manok gikan pas Santa Maria, Davao del Sur, mga 80 kilometros tingali gikan sa Davao City. Ang ilang kuha didto PhP150 matag kilo.

Wala na diay manok diris Syudad sa Davao mismo? Talagsa na lang kuno. Puno na man gog kasagingan. Lagyo na gyod sila og kuhaanan, sama sa Sulop ug Banate (padulong sa Malungon, Sarangani Province). Kinahanglan gyod mag-inabtik. Kinahanglan kahibalo ka kanus-a ang tabo kun market day didto aron makatayming ka sa mga mag-uuma nga manganaog sa kabukiran nga magdala sa ilang manok aron ibaligya sa taboan.

Naa na silay ahente didto nga mangompra ug motipon ang mga manok. Aron dili malugi sa gasto sa biyahe, kinahanglan dili momenos sa 150 kilos ang ilang dala, buot ipasabot, mga 150 ka buok manok sab, kay ang usa ka neytib chiken kapin kon kulang ra mag usa ka kilo ang gibug-aton. Unya bawal na man magkarga sa mga bus, kinahanglan magdala silag ilang kaugalingong sakyanan.

Sumala pa sa tag-iya sa manokan, daghan kuno silag kakompetensya. Ang mga negosyante sa Tagum (Davao del Norte) moabot nas Davao del Sur aron mangompra. Gani, moabot daw og Midsayap ang mga komprador gikan sa Tagum? Morag layo na man nang lugara? Kon wa ko masayop morag naa na man na sa kinapusoran sa Cotabato?

Mao diay to nga ang mga komprador sa Davao City dili na kakuhag suplay gikan sa Davao del Norte kay mahurot na sa Tagum pa lang. Tag PhP200 matag kilo ang buhi nga neytib chiken didto. Mao usab ang presyo sa manok sa Panabo. Kon mao, mas barato gamay ang presyo sa Davao City.

Sa laing bahin, ang mga komprador nga taga Davao nga moabot sa Banate, atbangan sa ilang kakompetensya gikan sa General Santos City (Gensan). Bibo diay ning negosyo sa manok nga neytib.

Kana tungod kay dili ikalalis nga lami gyod ang tinolang manok nga neytib. Lami na sa lasa, luwas pa sa peligro sa mga kemikal ug medisina nga gilanlan sa mga komersyal nga chiken. Mas mahal tuod gamay ang neytib chiken sa komersyal chiken, apan sige na lang. Panagsa ra bitaw.

Karon kay nagkahurot na man ang mga neytib chiken, mas momahal na ang presyo niini? Sumala pa sa manokero, dili pod sila kapatuyang kay naay kakompetensyang komersyal chiken. Igo-igo ra sab kuno ang ilang ganansya aron sila mabuhi. Kon unsa pay umaabot, wala na siya kahibalo kay tinuod gyod nga nagkalisod ang kahimtang sa bukid. Adtoag sundalo. Adtoag dili sundalo...

Unsa kaha kon itangkal ang mga manok ubos sa dakong net aron mas daling buhion? Tubag sa manokero, molahi kuno ang ilang lasa kay pakaonon na nig komersyal nga patuka. Lami gyod nang mga manok nga nanginabuhi sa ilang kaugalingon, mga libod-suroy.

Aber, mahibaw-an nako na karong Domingo pag abot sa akong mga amigo.

Unod sa blog

Wala nako erisa ang akong kinaunhang post niadtong Oktubre 10 aron mahimo kining makasaysayanon. Dugay na kong ginaawhag sa akong mga amigo nga maghimog blog, apan kay busy kaayo, wala gyod ko kahigayon. Busa dihang miduaw si Peping dev diris balay, siya na gyod ang nangunay nga mohimog blog para nako. Morag dili siya katuo nga walay blog ang usa ka tawo? Na hala, sige.

Ang plano nako, ang akong blog sudlan sa akong mga sugilanon, pakigpulong, ug artikulo, lakip ang ubang artikulo sa ubang otor nga sa tan-aw nako makahatag og kalingawan o kaha pagtulon-an sa mga magbabasa. Tan-awon nato kon matuman ba kini.

durian

nia karon sa balay si peping ug betty, nangaon og durian. lami ang durian nga arancillo variety. gipapamahaw una nako sila aron gamay lang ang ilang durian nga makaon, hahaha.

kagahapon gihatagan kog durian sa mga public school teachers sa agusan del sur. naghatag ko didtog leksyon sa pagsulat, ug pag-uli nako, ila kong gipabalonan og durian. mac